Տոնի պաշտոնական Տյառնընդառաջ անունը բացատրվում է Քրիստոսի կենսագրության այն իրողությամբ, որ հրեական օրենքի համաձայն՝ Փրկչի ծննդյան քառասուներորդ օրը նրա ծնողները՝ Մարիամն ու Հովսեփը, որդուն տաճար տարան։ Այստեղ նրան ընդհառաջ եկավ խոր ծերության հասած և Տիրոջ գալստյանին սպասող Սիմոն ծերունին, որտեղից և տոնի անունն է Տյառնընդառաջ՝ Տիրոջն ընդառաջ։ Տոնական հանդիսությունները սակայն ունեն հնագույն ավանդույթներ, և առնչվում են կրակի մաքրագործող զորության հանդեպ ունեցած հավատի հետ։ Նշվում է փետրվարի 14-ին, և Տյառնընդառաջին վառվող խարույկը գարնան ավետաբերի խորհրդանշական դերն է կատարում։ Տարածված էր այն պատկերացումը, որ Տյառնընդառաջի հետ վերջանում է ձմռան քառասունքը։ Շիրակում Տյառնընդառաջին ասում էին, որ Մեծն գոլն ընկավ։ Այն պատկերացումը կար, որ Տրնդեզի կրակն իր հետ բերում էր օդի բարեխառնություն, հունձի առատություն, առտերի բերրություն և ամուսինների օրհնություն։ Ահա այս գաղափարների շուրջն էլ կառուցված էին տոնական արարողությունները։
Տյառնընդառաջի հիմնական ծեսը, հիրավի, խարույկ վառելն էր։ Որոշ տեղեր խարույկը վառում էին միայն եկեղեցու բակում, այլ վայրերում՝ բոլոր տների բակերում, երրորդներում՝ միայն նշանված աղջիկների և նորապսակ ունեցող ընտանիքների բակերում։ Գերադասելի էր խարույկի համար օգտագործել հատուկ՝ ցրդեն ծառի փայտ։ Շարուրում գերադասում էին խաղողենու դյուրավառ փայտը։ Սակայն անտառազուրկ վայրերում ծղոտ էլ էին վառում։ Բոլոր դեպքերում խարույկի փայտը և այլ վառելիքը բերում էին նշանված և նորապսակ երիտասարդները, ընդ որում բերում էին բուն տոնի օրը։ Առաջինը, քահանայի օրհնությունից հետո վառում էին եկեղեցու բակի մեծ խարույկը։ Կրակը վառելու պատվավոր իրավունքը նորապսակ, այդ տարի ամուսնացած նորափեսաներինն էր․ եթե գյուղում նույնիսկ 10 նորափեսա լիներ՝ բոլորն էլ պետք է մասնակցեին կրակը վառելու արարողությանը, պայմանով, որ յուրաքանչյուրը որևէ ընծա տար եկեղեցուն՝ մեկ ոչխար, մի տիկ գինի, դրամ և այլն։ Այս խարույկը հատուկ էր, այն ողջ համայնքի ընթացիկ տարվա կյանքի նախագուշակը պիտի լիներ։ Ամբողջ ժողովուրդն այստեղ էր հավաքվում՝ հետները նորանոր փայտեր, նույնիսկ գերաներ բերելով և կրակը թեժացնելով և միմյանց կոչ անելով <<ձմեռը վառել>>։ Հավաքվածներն ուշադիր հետևում էին խարույկի ծխի ուղղությանը․ այն ցույց էր տալիս այդ տարվա առավել բերքառատ գոտին։ Այս մեծ, գլխավոր խարույկից մասնակիցները խանձողներ էին տանում, որով վառում էին բակերի խարույկները։Այստեղ արդեն ավելի քիչ մարդ էր լինում։ Կրակը հատկապես անհրաժեշտ էր վառել նշանված կամ այդ տարի պսակված հարսնացույի կամ հարսի բակում, որոնց կեսուրները պետք է հարսին կրակին ցույց տային։ Եթե հարսնացուն դեռևս հոր տանն էր, կեսուրը Տյառնընդառաջի առավոտյան նրան փայ էր ուղարկում, որը սովորաբար բաղկացած էր լինում աղանձից, զանազան ընկուզեղեններից, մրգեղենից, չամիչից, շաքարից և որևէ զարդից։ Երեկոյան, եկեղեցու կրակից հետո, կեսուրն իր ազգական կանանց հետ այցելում էր հարսնացուի տուն և ինքն ուղեկցում հարսնացուին կրակի շուրջը պտտվելու։ Նորահարս ունեցողները հրավիրում էին հարսի ընկերուհիներին, իսկ մյուս տների բակերում սովորաբար հավաքվում էին գերդաստանի անդամները։
Խարույկի շուրջը նախ պտտվում էին նորապսակ զույգերը։ Սրանք հագնում էին պսակի հագուստը, և կրակի շուրջ պտտվելով և օրհնանքներ ստանալով՝ մի տեսակ կրկնապսակ էր կատարվում, երկրորդ հարսանիք։ Շարուրում նորահարսի գիրկը մի նորածին տղա երեխա էին դնում, որպեսզի առաջնեկը տղա ծնվեր։ Կրակի վրայով նախ թռչում էր տան ամենատարեց կինը, որպեսզի իր տունն ազատի չարքերից, ապա սկսում էին թռչել երիտասարդները, երեխաները։ Կրակի վրայով թռչում էին նաև ամուլ կանայք, նոր ծննդաբերած, քառասունքը դեռ չլրացած կանայք, աղջիկները՝ որպեսզի երեխա ունանան, իսկ երկրորդները կրակի վրայով թռչելով՝ համարվում էին քառասունքից դուրս եկած։ Բանն այն է, որ ծննդաբերությունից հետո կինը քառասուն օր համարվում էր անմաքուր, ինչպես նաև բազմաթիվ փորձությունների ենթակա, հատկապես՝ չար ուժերի կողմից խոցելի։ Տյառնընդառաջի խարույկն ազատում էր նրան բոլոր չարիքներից։ Առհասարակ Տյառնընդառաջը կտրում էր բոլոր քառասունքները։ Մոր և մանկան պտույտը խարույկի շուրջ ապահովում էր նաև մոր բազմածնությունը և մանկան երկարակեցությունը, առողջությունը։
Կրակի մոտ էին դուրս բերում նաև հիվանդներին, և սրանք էլ իրենց հերթին էին ենթարկվում խարույկի մաքրագործող, հզոր ուժին։ Որոշ տեղերում գտնում էին, որ Տյառնընդառաջի խարույկի վրայով ցատկողներն այդ տարի ապահովվում էին օձի ու կարիճի խայթոցից, կայծակի հարվածից։ Այլ վայրերում մարդիկ այդ կրակով այրում էին իրենց վրայի հագուստի մի կտոր, թեկուզ մի թել՝ վստահ, որ օձն իրենց չի կծի, կապահովվեն չար աչքի ազդեցությունից կամ էլ կազատվեն ունեցած հիվանդություններից։ Այդ նույն նպատակով ոմանք, հատկապես՝ կանայք, այրում էին մազի ծայրը։ Կրակի վրա թռչելու ժամանակ եթե չամուսնացած աղջկա շորի ծայրը վառվում էր, նշանակում էր, որ աղջիկն այդ տարի կամուսնանար։ Անցյալում նորահարսերը ճյուղերի վրա տարբեր կտորներ, լաթեր էին կապում, որևէ իղձ պահում մտքում և այդ ճյուղը գցում եկեղեցու բակում վառվող խարույկը։
Կրակի վրայով թռչողները տարբեր երգեր էին երգում, կամ ավելի շուտ, տարբեր իղձեր արտահայտում ու բարեմաղթանքներ անում։
Երեխաները մի-մի հավ գրկած կանգնում էին խարույկի շուրջը, որպեսզի խարույկի ուժով զորացած հավերը մեծ պասի ընթացքում շատ ձու ածեն։ Հարքում երիտասարդները կրակի մոտ էին բերում հատուկ Տյառնընդառաջի համար պահած ցորենի հասկերը, վառում և հասկերը փշրելով՝ ուտում ու բաժանում հավաքվածներին։ Յուրաքանչյուրն, ով այդ տարվա ընթացքում փափագ ուներ, դրա իրականացման նպատակով այդ փափագելի բանից մի կտոր գցում էր կրակի մեջ։ Քանի դեռ կրակը վառվում էր, կանայք մի սկուտեղի վրա լցված փոխնիձը, աղանձը, չամիչը, ընկույզը կարմրացրած եգիպտացորենը, բոված սիսեռը, դդմի կորիզը և այլն բերում էին, պտտվում կրակի շուրջը, մի մասը բաժանում երեխաներին, մյուս մասը ներս տանում, երեկոյի լավագույն ուտելիքներն էին դրանք։ Կրակի մոտ շատերը փոխինձ էին շաղում մեղրով կամ դոշաբով։ Տարեկան երկու անգամ՝ Տյառնընդառաջին ու Ս․ Սարգսին շաղախած փոխինձ ճաշակելը ուղղակի անհրաժեշտությունն էր։ Հողագործ տանտերն էլ ամռանը հավաքած ցորենի հասկերը բաժանում էր երեխաներին և ամեն մի հանդիպողի։
Խարույկը մարելու հետ նորապսակ ունեցող ընտանիքների բակերում սկսում էին պարերը, և մինչև երիտասարդները զուռնա-դհոլի նվագի տակ պարում էին, մյուսները բակի խարույկից թիով կամ ամանով կրակ էին վերցնում և տանը շուրջը պտտեցնում, խանձողներ էին տուն գալիս ու վառում տան ճրագը, օջախը՝ նորոգելով դրանց կրակը, խանձողներ էին գցում հավաբունը, գոմը՝ թռչուններին ու անասուններին ապահովելով բոլոր տեսակի չարիքների ներգործություններից։
Շատերն այդ խանձողներից պահում էին և Զատիկի թաթախման երեկոյան դնում կաթնովի կամ այլ ճաշատեսակի տակ, որով պիտի թաթախվեին։ Խանձողներով գծում էին երդիկի շուրջը և խաչ քաշում դռների շրջանակին՝ չար ոգիների դեմ։ Կիսայրած ճյուղերը պահում էին մինչև հաջորդ Տյառնընդառաջ և ամեն անգամ օգտագործում օջախում կամ թոնիրում՝ նոր կրակ վառելիս։
Ընդհանուր առմամբ իշխում էր այն պատկերացումը, որ Տյառնընդառաջի կրակը բերում է <<օդի բարեխառնություն, արտերի արգասավորություն և ամուսինների օրհնություն>>։ Որոշ տեղեր, ինչպես օրինակ Սղերդում, եկեղեցուց անմիջապես հետո կանայք և տղամարդիկ վառվող փայտերով շտապում էին իրենց այգիներն ու արտերը և այնտեղ հրավառության հանդեսներ կազմակերպում՝ լավ բերք ապահովելու նպատակով։
Մեծ կարևորություն ուներ նաև Տյառնընդառաջի խարույկի մոխիրը։ Նախ հենց տեղում՝ հանգած կրակի մոտ, երիտասարդները վեր էին նետում մոխիրը և մոխրի քամու քշած ուղղությամբ գուշակում իրենց ապագա կնոջ կամ ամուսնու ապրելու վայրը։ Այդ մոխիրը, ըստ պատկերացումների, օժտված էր բուժող և առատացնող զորությամբ։ Այն լուծում էին ջրում և խմեցնում հիվանդներին, ծննդկանին, որ հեշտ ազատվի, քսում էին երեխաների վզին դեմքին, որ լուսնից չազդվեն, չհիվանդանան, ձյունը թաթախում էին մոխրի մեջ ու ուտում, որ ամռանը դողէրոցքով չհիվանդանան, մոխիրը աղի հետ խառնելով կերցնում էին անասուններին։ Երիտասարդ աղջիկներն ու կանայք այդ մոխրով ներկում էին թարթիչները՝ աչքացավը կանխելու նկատառումով։ Գարնանը մոխրից շաղ էին տալիս արտերում, որ մուկը ցանքսը չկտրի, խառնում էին գարնանը սերմացու ցորենին՝ հունձքի առատության նպատակով, շաղ էին տալիս հավաբնում, գոմում։ Շատերը այդ մոխիրը պահում էին և ամեն անգամ հաց թխելիս մի պտղունց գցում թոնրի կրակի մեջ։ Ջավախքում մոխիրը տան երդիկից ներս թափելիս ասում էին՝ կատուն ներսը, մուկը դուրսը, կարծելով, որ մկները կկոտորվեն։
Այն մայրերը, որոնց տղաներն այդ տարի էին ամուսնացել, իրենց գրպանները լցնում էին աղանձ, դդմի չորացած կորիզ և գնում եկեղեցի։ Այստեղ նրանք ժամերգության ժամանակ կատակներով ու ծիծաղով իրար վրա էին շպրտում գրպանի պարունակությունը։ Այդ նույն ժամանակ այն պահին, երբ քահանան կարդում է կարդում է Ավետարանի՝ եվ ընդ քո անձն իսկ անցցէ սուր բառերը, բոլոր ունկնդիրներն այրում էին իրենց շորերի մի պատառիկ՝ չարքերից անխոցելի մնալու համար։
Տյառնընդառաջի տոնը հանում էր նաև նորափեսայի՝ աներոջ տուն այցելելու արգելքը․ անցյալում, ընդունված կարգի համաձայն, նշանված և նորապսակ երիտասարդները խուսափում էին հարսի ծնողների, հատկապես աներոջ հետ հանդիպել, մինչև հատուկ հրավերք չկազմակերպվեր։ Խարույկի վրայով ցատկելուց հետո նա այլևս ազատ էր իր կնոջ ծնողների տուն այցելել։ Այդ երեկո նորափեսաներն իրենց ծնողների հետ մրգերի սկուտեղներով այցելում էին աներոջ տուն և մինչև կես գիշեր մասնակցում այստեղ կազմակերպված խնջույքին։ Այս այցելությունը կոչվում էր խզեսցուք զկապանս, այսինքն՝ փսային կապանքից ազատել։
Երեկոյան մանկահասակ երեխաներին մայրերը եկեղեցի էին տանում, օրհնել տալիս, որից հետո մայրն իր զավակի հետ այցելում էր իր ազգականներին, որտեղ երեխան նվերներ էր ստանում։ Տյառնընդառաջի ծխով ու կրակով այրվում են շվոտ, խոնջոլոզ կոչվող ոգիները, դևերը, որոնք իբր ի հայտ են գալիս Նոր տարվա սկզբին և մնում մինչև այս տոնը։ Երեկոյան ընթրիքից հետո տանտիկինը եկեղեցում վառված իր մեղրամոմից մի քանի կաթիլ կաթեցնում էր իր երեխաների գլխարկների, գլխաշորերի մեջ, որպեսզի այդ գիշեր շվոտ կոչվող ոգին որևէ կերպ տուն չմտնի և նրանց չտանի։ Շվոտի մուտքն արգելելու համար երդիկի ու պատուհանի կափարիչ տախտակները խարույկի մոխրով թաթախում էին։ Համարվում էր, որ Տյառնընդառաջի երեկոյան ծնված երեխան շատ չար ու կրակոտ է լինում, որովհետև կրակի հետ է ծնվել։ Այդ օրն ու Զատիկին ծնված տղաներին լուս-պարոն, աղջիկներին՝ լուս-խաթուն էին ասում։
Անցյալում նվագածուները շրջում էին խնջույքի հավաքված խմբերի մեջ, երգեր երգում, խնջույքի մասնակիցները միանում էին նրանց, արձագանքում նրանց երգերին։
Երգերում կանայք գովերգում էին Աստվածածնին՝ Ս․ Կույս, Լուսածին, Աստվածածին անվանելով նրան և իրենց լավագույն երազանքներն արտահայտում, որոնցում ամենասքանչելի առաքինությունները դրվատում։
Աստիճանաբար տոնի սբոսախնջույքները նվազել են և կենտրոնացել դիպվածային երևույթների շուրջ։ Դրանցից էր, օրինակ, փեսացուի ընտանիքից նշանված աղջկան տարվող անուշեղենների փոքրիկ կապոցը, որի պարունակությունը վայելում էին հարսնացուի ընկերուհիները։
Անցյալում ննջեցյալ ունեցող ընտանիքի անդամները մինչև սգից դուրս չգային, տնից դուրս չէին գալիս։ Միակ բացառությունը կազմում էին մահերը, որոնց դեպքում նրանք ստիպված էին այցելել նոր սգավորներին, նույն այդ դեպքերում էլ նրանք տնից դուրս էին գալիս և գնում էին միայն գիշերը։ Սակայն Տյառընդառաջին խնամի-քավոր-հարևան կանայք գալիս էին այդ ընտանիքները, տանտերերին տանում եկեղեցի, որտեղ երեկոյան ժամերգությունից հետո նրանք դուրս էին գալիս գավիթ, ներս մտնում, որից հետո արդեն կարող էին ցերեկը տնից դուրս գալ։
Այս տոնից հետո գյուղերում անասնակերը խնայողաբար էին գործածում։ Տաք, արևոտ օրերին ոչխարը հանում էին չոր խոտ արածելու, իսկ խոշոր եղջերավոր անասուններին, կովերից բացի, այլևս խոտ չէին տալիս, կերակրում էին միայն դարմանով։ Խոտը նրանց պետք էր գարնանացանի ժամանակ, երբ լծկան անասուններին հարուստ կեր պիտի տային։
Տյառնընդառաջն այնքան կարևոր, սրբացված օր էր, որ նրանով երբեմն երդվում էին կամ անունը տալիս՝ որպես երաշխիք։
Այսպիսով, Տյառնընդառաջի տոնի ծեսերի, արարողություննեի հիմնական միտվածությունը տնտեսական բարեհաջող ելքի, մարդկանց առողջության, սերնդաճի ապահովումն էր, չարիքի կանխարգելումը։ Դրանք ուղղակիորեն կապված էին մյուս ժողովրդական տոների կամ մյուս տոների ժողովրդական ծեսերի հետ ինչպես իրենց տրամաբանությամբ, այնպես էլ՝ տոնի ժամանակ իրականացվող ծիսական համալիրով։
No comments:
Post a Comment