ԾՆՈՒՆԴ (ԱՍՏՎԱԾԱՀԱՅՏՆՈՒԹՅՈՒՆ) ՋՐՕՐՀՆԵՔ (ՄԿՐՏՈՒԹՅՈՒՆ)

Ծննդյան տոնը (հին անունը՝ Աստվածահայտնություն) Քրիստոսի ծննդյան տոնն է և նշվում է աշխարհի բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդների կողմից։ Քրիստոնեության վաղ շրջանում այս տոնը նշում էին հունվարի 6—ին՝ Քրիստոսի մկրտության տոնի հետ միասին։ 4-րդ դարում Հռոմի եկեղեցին որոշում ընդունեց ծննդյան տոնը նշել դեկտեմբերի 25-ին, մկրտությունը՝ հունվարի 6-ին։ Այս որոշումը 451թ․ վավերացրեց Քաղկեդոնի ժողովը, որից հետո աշխարհի բոլոր քրիստոնյա ժողովուրդները, բացի հայերից, Ծնունդն ու մկրտությունը նշում են անջատ-անջատ։ Հայոց եկեղեցին հավատարիմ մնաց Ծնունդը հունվարի 6-ին նշելու անվանդույթին և մինչև հիմա այդ օրենքը պահում է անխաթար։ Նույն օրը նշվող մկրտության տոնը խորհրդանշում է Հորդանան գետում Քրիստոսի մկրտությունը։ Ուշագրավ է, որ հայ եկեղեցու պատմության հեղինակ Մ․ Օրհմանյանը 303թ․ հունվարի 6-ը համարում է Տրդատ թագավորի և պաշտոնապես ճանաչված հայ առաջին քրիստոնյաների մրկրտության օրը Բագավանում, ինչով և հայ եկեղեցու համար հունվարի 6-ի տոնը կրկնակի իմաստ է ստանում՝ որպես Քրիստոսի մկրտության և առաջին հայ քրիստոնյաների մկրտության տոն։ Այս տոնի կատարման հանդիսակարգի վերաբերյալ հայոց եկեղեցին ունի որոշակի կանոններ, ինչպես՝

— Ծննդյան և Աստվածահայտնության տոնը կատարվի հունվարի 6-ին, մեծ փառքով և սաղմոսերգությամբ ու հոգևոր երգերով։
— Պետք է և արժան է Հայտնության օրը ջուրը օրհնել և վրան մեռոն կաթացնել՝ ի հիշատակ Քրիստոսի մկրտության։
Ահա այս վերջին հանդիսությունը նկատի ունենալով, ժողովուրդն այդ տոնն անվանել է Ջրօրհնեք։ Հիրավի, Ծննդյան ու Մկրտության տոնը ժողովրդին հայտնի է գլխավորապես Ջրօրհնեք անունով, չնայած հաճախ օգտագործվում է նաև փոքր Զատիկ անունը։
Հայ ժողովրդի կենցաղում Ծննդյան տոնի հանդիսությունները պտտվում էին նախ և առաջ եկեղեցական ծիսակարգի շուրջը։ Բայց և այնպես դրանց միահյուսվել էին որոշ ժողովրդական սովորույթներ, որոնք տոնին հաղորդում էին ժողովրդական բնույթ։ Ծննդյան տոնին նախորդող շաբաթը պաս էր ու չնայած այդ շաբաթվա մեջ էր ընկնում հունվարի 1-ի Նոր տարվա տոնը, հայերը, ինչպես տեսանք, խստորեն հետևելով պասերին բնորոշ կերակրատեսակներ օգտագործելու կանոնին, նույնիսկ Նոր տարվա տոնին չէին գործածում մսեղեն, կաթնեղեն, յուղ և կենդանական ծագում ունեցող այլ մթերքներ։ Այդ նույն շաբաթը խստորեն արգելված էր գիշերն աշխատել, այլապես Քրիստոսը կբարկանար։ Իսկ շատ տեղեր առհասարակ որոշակի տեսակի աշխատանքներ չէին անում, ինչպես՝ բուրդ գզել, ճախարակ մանել, բամբակ գզել։ Վանում բացառիկ կարևորություն տալով Ծննդյան տոնին, անհրաժեշտ էին գտնում, որ ընտանիքի բոլոր անդամները նոր զգեստ ունենան, առնվազն՝ գոնե մի նոր շապիկ , այլապես Զատիկը կծրտի։
Հաստատված ավանդույթի համաձայն, հունվարի 1-ից մինչև հունվարի 6-ը օջախներում կրակն անմար էր մնում, ինչն այդ երկու տոներին հաղորդում էր որոշակի անընդհատություն։ Հունվարի 5-ին եկեղեցում տեղի էր ունենում Ծննդյան ժամերգությունը, որին ներկա էին միայն տղամարդիկ։ Միայն ժամերգությունից հետո է, որ կարելի էր պասը բացել։ Այն ընտանիքներում, որտեղ եկեղեցի հաճախելու տարիք ունեցող արու անդամ չկար, կանայք դուռը բաց սպասում էին ժամերգությունից վերադարձողներին, որևէ տղամարդուց Ծննդյան ավետիս լսում և պասը բացելու թույլատվություն խնդրում։
Հունվարի 5-ին երեկոյան բոլոր հայ ընտանիքներում թաթախման երեկո էր, երբ, ժամերգությունից վերադառնալով, պասը բացում էին Ծննդյան տոնին ընդունված ճաշատեսակներով։ Առհասարակ Ծննդյան տոնի բուն ժողովրդական հանդիսակարգը կենտրոնանում էր թաթախման երեկոյի ընթրիքի շուրջ։ Ժամերգությունից տուն դարձողները տանում էին իրենց հետ այնքան մոմ, որքան անդամ կար տվյալ ընտանիքում։ Ընտանիքի յուրաքանչյուր անդամի սպասքի առաջ վառում էին նրա համար նախատեսված մոմը և մոմերի լույսի ներքո բոլոր սեղանի շուրջ։ Այդ երեկո սեղանի գլխավոր զարդը ձկնեղենի զանազան տեսակներից պատրաստված խորտիկներն էին՝ խաշած, տապակած, ձկով կարկանդակ, խորոված ձուկ և այլն։ Ձկնատեսակներին ուղեկցում էին առատ յուղով օծված բրնձի, ձավարի արիշտայի խառը և անխառն փլավները, ալյուրից պատրաստված ու դոշաբով կամ մեղրով քաղցրացրած խաշիլը, սիսեռով ու չորացրած բանջարեղենով ապուրը, որ հայտնի է <<մայրամաճաշ անունով>>։ Մշեցիները Մայրամաճաշը պատրաստում էին սպիտկուկ կոչվող կանաչիից, որը հայտնի էր նաև Մայրամաբանջար կամ Մայրիամի ծամեր անունով։ Համոզված էին, որ այդ բանջարը, ժամանակին ինքը՝ Մայրիամն է քաղել։ Նույն Մուշում կանայք հավատում էին, որ եթե Մայրամաճաշից մի քիչ քսեին իրենց փոքր աղջիկների գոգին ու լիզեին՝ այլևս մազ չէր բուսնի։
Ծննդյան տոնը հատուկ հանդիսություն ուներ Քեսապում։ Այստեղ անպայման թխվում էր Ծննդյան հռչակավոր փախլավան, որը մի ամբողջ օր էր տևում, ինչպես նաև թխվում էին զանազան հացեր՝ ճիֆթով, ծոթրինով, պանրով և այլն։
Ծնունդի նախորդ օրը մորթվում էր կենդանին՝ հատկապես այդ օրվա համար խնամված խոյ, այծ, ոչխար կամ հորթ։
Քեսապին հակառակ հայոց ազգագավառների մեծ մասում Ծննդյան տոներից առաջ երբեք անասուն չի մորթվել և անընդունելի է եղել այդ օրը մորթված անասուն ուտելը։
Ծննդյան ընթրիքը կատարվում էր ուշ երեկոյան, ճրագի լույսի տակ։ Ընթրիքից առաջ տանը խունկ էին վառում։ Ընտանիքը նոր էր բոլորած լինում ընթրիքի սեղանի շուրջ, երբ դուռը ծեծում էին։ Տանտիկինը հասկանում էր, որ դողերոցք ունեցող մեկն է, որ հիվանդությունը բուժելու նպատակով ուխտ է արել Ծննդյան տոնին յոթ դռնից փայ հավաքել։ Դժբախտին, անկասկած գոհացնում էին։ Ընթրիքը վերսկսվում էր, և դարձյալ դուռը ծեծում էին։ Սա արդեն պիտի շարունակվեր բավական երկար։ Քրիստոսի ծնունդն ավետող խմբերն էին, որ սկսել էին իրենց այցելությունները։ Սպիտակ շապիկ հագած պատանիների 3-5, երբեմն՝ 6-7 հոգիանոց խմբերը շրջում էին տնետուն, երգերով ավետում Քրիստոսի ծնունդը և փոխարենը ստանում յուղ, ձու, ընկույզ, այլ մթերքներ կամ մանր դրամ։ Մի խմբում առջևից գնում էր շուն թակողը մահակը ձեռքին, նրան հետևում էին ալյուր տանողը՝ տոպրակը շալակին, ձու հավաքողը՝ թասը գլխին և մյուսները։ Մեկ այլ խմբում չորացած դդումի մեջ անցք են արել, հարմարացրել, ճրագ սարքել, և այս ճրագը երդիկից, պատուհանից կամ դռնից ներս են տարել այն բոլոր տներում, ուր նրանք այցելում էին։ Նրանգ գալիս են երգելով, աղմուկով։ Երգի թեման ամենուր սկսում է Քրիստոսի ծննդյան պատմությունից, այսուհետև պատմվում է, թե ինչպես է կառուցվել Երուսաղեմը, ինչպես այդ շինարարության ժամանակ սյուն ու գերանը պակասել են, առել են սղոցն ու կացինը և գնացել են ծառ կտրելու։ Երբ կացինը ծառին կպել է, ծառը ճչացել է, երբ սղոցն է կպել, ծառից արյուն է բխել և այլն։ Ապա երգողներն սկսում էին գովել այն տունը, որտեղ տվյալ պահին գտնվում էին, այն նմանեցնելով Երուսաղեմին, գովելով տան գույքը, և վերջապես՝ տան պստիկ արու զավակին։ Ավետիս երգերը շատ բազմազան էին, երգվում էին դրանք տեղական բարբառով և որպես կանոն ժողովրդական բանահյուսության արգասիքներ էին։ Դրանցում դրսևորված էին Քրիստոսի ծննդյան ու կյանքի վերաբերյալ ժողովրդական պատկերացումները, գովերգում էին Փրկչի առաքինությունները, հրաշագործությունները և այլն։ Սակայն կային նաև Քրիստոսի հետ կապ չունեցող երգեր, որոնցում հնչում էր ընտանիքին արվող բարեմաղթանքների թեման և, այնուամենայնիվ, որպես Ծննդյան տոնի երգեր, դրանք նույնպես կոչվում էին Ավետիսներ։ Բոլոր երգերը վերջանում էին <<Քրիստոս ծնավ և հայտնեցավ մեզի, ձեզի մեծ ավետիս>> խոսքերով։
Այլ երգերում երգասածներն ավելի ծավալվում էին տան պստիկի գովքի շուրջ՝ դրվատելով նրա բարեմասնությունները, արժանիքները, երանելի կյանքը։ Ուրիշներում շեշտը դրվում էր ողջ ընտանիքի բարեկեցության վրա։
Որոշ տեղերում, ինպես, օրինակ՝ Հադրութում Ավետիս երգող տղաների խմբերը գնում էին հարևան գյուղերը, շրջում էին մի քանի օր, հավաքում մեծ քանակությամբ մթերքներ, որի մի մասը հետագայում բաժանում էին իրար մեջ, մյուս մասով մի քանի օր շարունակ խնջույքներ սարքում, որոնք վերածվում էին երիտասարդական հավաքների։ Պետք է ասել, որ Ավետիս երգողները համեմատաբար կայուն խմբեր էին, որոնք մի քանի տարի շարունակ մինչև դուրս կգային շրջելու հասակից, տարվա մեջ մի քանի անգամ զանազան տոների նույն դերի մեջ էին մտնում։ Հայտնի էին հաջող և անհաջող խմբեր։ Խմբերը սովորաբար ձևավորվում էին թաղեկիցներից, սակայն ամեն անգամ հայտնի երգողներին հրավիրում-քաշում էին բոլոր խմբերը։
Ծննդյան խորհրդավոր երեկոյի և գիշերվա հետ կապված էին զանազան պատկերացումներ։ Բասենում, օրինակ, հավատում էին, որ Ծննդյան երեկոյին ծնված մանկան եղունգին նոր մորթված սև հավի արյուն քսելու դեպքում այդ մանուկն ապագայում կդառնար եղունգով հմայող, գուշակ։ Եթե այդ օրը երեխա էր ծնվում, ծնողները մի գառ կամ սև ուլ էին մատաղ անում։ Երեխան 10-11 դառնալուց հետո նրան պատմում էին իր ունակությունը, մատաղացու կենդանու թիակը տալիս էին ու առաջարկում էին եղունգին նայելով՝ գուշակել, թե ուր է այս կամ այն իրը։ Այլ տեղերում վստահ էին, որ Ծննդյան գիշերը հոսող ջրերը մի պահ կանգ էին առնում, և այդ պահին, եթե որևէ մեկը որևէ իր ընկղմի ջրի մեջ, այդ իրն անպայման ոսկի կդառնա։ Այդ գիշեր հոսող ջրերին առհասարակ վերագրվում էր հատուկ զորություն։ Գանձակում, օրինակ, ամուլ կանայք երեք անգամ մտնում էին ջուրը և դուրս գալիս այն հաստատ հավատով, որ Ծննդյան գիշերվա ջուրն իրենց զավակ կպարգևեր։ Քեսապցիների հիշողության մեջ էլ մնացել է, որ կես գիշերն անցնելուց հետո, երբ լուսաստղը երևում էր, տան տարեց կանայք պատանիներին արթնացնում էին։ Մի քանի տղաներ, բոլորովին մերկանալով, մեկ շնչով վազում էին ամենամոտ ջրավազանը, սուզվում ջուրը, հատակից մի փոքր քար վերցնում և դարձյալ մի շնչով, առանց ետ նայելու վազելով մտնում էին պարտեզ ու քարը դնում այն ծառի բնում, որից շատ բերք էին ակնկալում։ Դրանից հետո, շարունակելով ետ չնայել, վազելով տուն էին մտնում, ուր կրակը թեժ վառած էին լինում։ Այս ծեսը կատարվում էր պարտեզի առատությունն ապահովելու ակնակլիքով։
Հունվարի 6-ին պատարագից հետո, կատարվում էր Հորդանան գետում Քրիստոսի մկրտությունը խորհրդանշող արարողությունը, որն, ինչպես ասվեց, ժողովրդի մեջ հայտնի էր Ջրօրհնեք կամ Խաչը ջուրը գցել անունով։ Հավաքված հասարակության աչքի առաջ քահանան խաչը ջուրն էր գցում ու մեռոն կաթեցնում ջրի մեջ։ Հավաքվածներն անմիջապես օրհնված ջրի մեջ թաթախում էին իրենց ձեռքերը, քսում մարմնի հիվանդ մասերին՝ համոզված, որ օրհնված ջուրը կլավացնի իրենց։ Այդ ջրից թասերով, սափորներով տուն էին տանում, կաթեցնում յուղ ու պանրի կարասները, ամբարի մեջ և այլն՝ դրանց առատությունն ապահովելու հույսով։ Այդ ջրից պահում էին մինչև հաջորդ տարվա տոնը և գործածում անհրաժեշտության դեպքում՝ մաքրում ապականված ամանեղենը, խմեցնում հիվանդներին, խառնում Տյառնընդառաջի մոխրին, գործածում կարկտի դեմ և այլն։
Մեռոնը ջրի երեսին կաթեցնելիս տարածվելու դեպքում գուշակում էին, որ տարին լի է լինելու։ Քրդերը Ջրօրհնեքի առավոտյան շրջապատում էին հայ քահանաներին՝ հարցուփորձ անելով գալիք տարվա մասին։
Խաչը ջուրը գցելու պահն ուղեկցվում էր հրացանների կրակոցներով, աղավնիներ թռցնելով, իսկ որոշակի տեղերում այն վեր էր ածվում հիրավի ժողովրդական տոնախմբության, ընդհուպ մինչև ձիարշավներ, այլ մրցախաղեր կազմակերպելը։
Ծննդյան տոնին որպես կանոն այցելություններ չէին լինում։ Մարդիկ միմյանց շնորհավորում էին փողոցում կամ հավաքատեղիներում հանդիպելիս։ Սակայն կար մի բացառություն․ այն ընտանիքները, որոնք Զատիկից հետո ննջեցյալ են ունեցել, ընդունում էին ցավակցողներին․ փոքր Զատիկին ազգականները, մտերիմներն այցելում էին Զատիկից հետո կորուստ ունեցողների ընտանիքներին։
Ծննդյան տոնին սովորաբար տնօրհներքի ծես էր կատարվում։
Վաղ անցյալում Ծննդյան տոնը հայոց մեջ շատ ավելի մեծ հանդիսություններ է ունեցել։ Պատմում են նույնիսկ, որ ժամանակին թշնամիները լավ իմանալով, որ հունվարի 6-ին հայերը մեծ տոնախմբության պատճառով տներում չեն լինում, այդ օրերին էին հարձակվում։
Շիրակում գտնում էին, որ Ջրօրհնեքի տոնից հետո օրը մի գարու հատիկի չափ երկարում է և սովորաբար ասում էին․ <<Պզտիկ գոլն ընկավ>>։